Cho tới gần đây, Zika vẫn được coi là một virus lành tính. Virus này được phát hiện tại Uganda năm 1947 và trong nhiều thập niên chỉ có những vụ dịch nhỏ, rải rác xuất hiện tại các vùng xa xôi như đảo quốc Micronesia ở Thái Bình Dương
Một em bé Brazil mắc chứng đầu nhỏ liên quan tới Zika
Cho tới gần đây, Zika vẫn được coi là một virus lành tính. Virus này được phát hiện tại Uganda năm 1947 và trong nhiều thập niên chỉ có những vụ dịch nhỏ, rải rác xuất hiện tại các vùng xa xôi như đảo quốc Micronesia ở Thái Bình Dương. Đa số người nhiễm virus Zika không có triệu chứng gì.Trường hợp tồi tệ nhất người bệnh có thể sốt và nổi ban, kèm đau cơ khớp. Nhưng kể từ khi loại virus này xuất hiện ở Brazil vào năm 2015, mọi thứ đã thay đổi.
Không giống như ở châu Phi, nơi Zika lưu hành trong suốt nhiều thập niên, người dân Brazil chưa bao giờ tiếp xúc với virus này và do đó chưa có miễn dịch. Brazil cũng là đất nước của rất nhiều thành phố nóng bức, chật chội, nơi loài muỗi vằn mang virus Zika phát triển mạnh mẽ. Những điều kiện này giúp Zika bùng phát. Theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới, tới nay virus Zika có thể lan đến bất kỳ quốc gia nào tại châu Mỹ (ngoại trừ Canada và Chile). Một số ca nhiễm Zika ghi nhận rải rác từ năm 2012 tới nay tại Thái Lan cũng làm dấy lên lo ngại về khả năng lan truyền bệnh ở khu vực Đông Nam Á.
Ban trên da ở bệnh nhân nhiễm Zika.
Nhưng phần tồi tệ nhất của câu chuyện Zika nằm ở chỗ một năm trở lại đây, các bác sĩ thần kinh nhi tại Brazil bắt đầu nhận thấy rằng một số phụ nữ nhiễm Zika trong thời kỳ có thai đã sinh ra con mắc chứng đầu nhỏ, đặc trưng bởi vòng đầu nhỏ và não phát triển không hoàn thiện. Ngoài ra, virus Zika cũng được cho là liên quan tới Hội chứng Guillain-Barré, một bệnh lý thần kinh hiếm gặp trong đó hệ miễn dịch của cơ thể tiêu hủy các tế bào thần kinh của chính mình, khiến các cơ bị yếu hay liệt. Triệu chứng bệnh có thể kéo dài nhiều tuần hay nhiều tháng nhưng phần lớn bệnh nhân đều phục hồi hoàn toàn.
Các nhà nghiên cứu vẫn chưa hiểu rõ mối liên hệ giữa Zika và chứng đầu nhỏ, nhưng biến chứng thần kinh nghiêm trọng này là một trong những nguyên nhân chính khiến virus Zika đột nhiên trở thành tiêu điểm của truyền thông và có xu hướng trở thành vấn đề khẩn cấp của y tế toàn cầu.
Chứng đầu nhỏ là bệnh lý khó chẩn đoán
Đầu nhỏ là thuật ngữ rộng để chỉ vòng đầu nhỏ hơn trung bình ở trẻ nhỏ – ít nhất là thấp hơn hai độ lệch chuẩn (-2SD) so với chỉ số trung bình tùy theo tuổi và giới. Có rất nhiều nguyên nhân dẫn tới chứng đầu nhỏ, trẻ suy dinh dưỡng cũng có thể có vòng đầu nhỏ hơn bình thường.
Ảnh Latin American Science.
Bệnh rất khó chẩn đoán. Dấu hiệu thai nhi có vòng đầu nhỏ thường chỉ xuất hiện vào cuối thai kỳ (siêu âm thường không phát hiện được bệnh lý này trước quý II) hoặc sau khi sinh (khi bác sĩ đo vòng đầu của trẻ). Đôi khi trẻ sinh ra với vòng đầu bình thường nhưng về sau lại bị đầu nhỏ, hậu quả của chấn thương hoặc nhiễm trùng não.
Đầu nhỏ có thể do bất kỳ nguyên nhân nào, từ nhiễm virus tới suy dinh dưỡng
Đầu nhỏ có thể do rất nhiều nguyên nhân khác nhau – từ suy dinh dưỡng, rối loạn nhiễm sắc thể như trong hội chứng Down tới các tác nhân gây bệnh như virus rubella, ký sinh trùng toxoplasma hay thậm chí là chứng nghiện rượu, lạm dụng ma túy hay bệnh tiểu đường ở người mẹ.
Hiện nay, các bác sĩ nghĩ rằng Zika cũng có thể là lý do gây ra chứng đầu nhỏ. Kể từ khi virus này xuất hiện ở Brazil vào mùa xuân năm 2015, hơn 4.000 trường hợp não nhỏ đã được thông báo ở trẻ sơ sinh có mẹ nhiễm virus Zika – tăng 20 lần so với những năm trước đó.
Một trẻ mắc chứng đầu nhỏ sinh ra từ mẹ nhiễm Zika khi có thai (ảnh AP).
Việc Zika có thể gây tổn thương não ở thai nhi là điều khiến các chuyên gia y tế hết sức lo ngại. Các nhà nghiên cứu vẫn đang cố gắng làm sáng tỏ liệu có mối liên hệ nhân-quả giữa virus Zika và chứng đầu nhỏ hay không. Vẫn còn quá nhiều điều chưa biết: Còn chưa rõ bao nhiêu phụ nữ nhiễm Zika sinh ra con mắc chứng đầu nhỏ. Còn chưa rõ tại thời điểm nào của thai kỳ người mẹ mang nguy cơ truyền bệnh cao nhất. Cũng chưa rõ liệu người mẹ nhiễm virus nhưng không có biểu hiện bệnh có truyền virus cho con hay không. Theo đánh giá của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật của Hoa Kỳ (CDC), dị tật bẩm sinh có vẻ xuất hiện nhiều hơn ở phụ nữ nhiễm virus Zika ở giai đoạn đầu của thai kỳ và có mang các biểu hiện bệnh.
Các nhà nghiên cứu tại Brazil và CDC đang cẩn thận xem xét thông tin về các trẻ mắc chứng đầu nhỏ bẩm sinh để xác định mối liên hệ của bệnh lý này với virus Zika. Họ cũng tiến hành theo dõi những thai phụ hiện đang nhiễm bệnh để xem điều gì xảy ra với con của những người này và khám phá các yếu tố môi trường khác có thể góp phần gây chứng đầu nhỏ.
Zika liên quan tới những trường hợp đầu nhỏ mức độ nặng
Đầu nhỏ là một phổ bệnh rộng, từ thể nhẹ đến thể nặng, chủ yếu phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh. Trong các trường hợp ranh giới, vòng đầu tuy nhỏ nhưng trẻ gặp rất ít rắc rối về lâu dài. Trong khoảng 15% trường hợp, trẻ mắc chứng đầu nhỏ có trí tuệ bình thường.
Trong những trường hợp nặng, đầu của trẻ rất nhỏ vì một phần lớn của não bị tiêu hủy bởi virus hay nguyên nhân khác, và tiên lượng lâu dài của đứa trẻ rất xấu. Điều khiến các chuyên gia y tế lo ngại là rất nhiều trường hợp nhiễm virus Zika được thông báo thời gian gần đây là những trường hợp đầu nhỏ mức độ nặng.
Không có cách điều trị chứng đầu nhỏ
Một số trẻ mắc chứng đầu nhỏ có trí tuệ bình thường và không gặp khó khăn đặc biệt trong học tập, hoạt động thể chất, quan hệ hay các lĩnh vực khác của cuộc sống. Nhưng nhiều trẻ khác, đặc biệt là các trường hợp bệnh nặng, có thể mất khả năng học tập, rối loạn chức năng vận động, di chuyển khó khăn, thậm chí là chậm nói. Một số trường hợp có biểu hiện biến dạng mặt, co giật và chiều cao hết sức hạn chế.
Không có cách để chữa trị chứng đầu nhỏ. Tùy theo mức độ nặng của bệnh, lý liệu pháp (củng cố chức năng vận động) và ngôn ngữ trị liệu có thể giúp cải thiện tình hình.
Phụ nữ có thai hay dự định mang thai nên tránh đi tới các vùng lưu hành virus Zika
Nơi virus Zika đang lan truyền (CDC).
Do nguy cơ tiềm ẩn gây dị tật bẩm sinh, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật Hoa Kỳ khuyến cáo phụ nữ có thai hay có thể mang thai tránh tới các vùng có virus Zika lưu hành. Danh sách này bao gồm: Barbados, Bolivia, Brazil, Colombia, Cộng hòa Dominica, Ecuador, El Salvador, Guiana, Guadeloupe, Guatemala, Guyana, Haiti, Honduras, Martinique, Mexico, Panama, Paraguay, Puerto Rico, Saint Martin, Suriname và Venezuela.
Hiện chưa có vắc xin phòng ngừa Zika, vì vậy tránh bị đốt bởi muỗi ở các quốc gia có virus Zika lưu hành vẫn là biện pháp phòng ngừa tốt nhất.
Tìm thấy mối liên hệ giữa các vụ dịch Zika trước đây với tổn thương não
Kể từ khi chứng đầu nhỏ xuất hiện với số lượng lớn tại Brazil, các nhà nghiên cứu đã tiến hành tra cứu số liệu về các vụ dịch Zika trước đây để xem liệu vấn đề này có bị bỏ sót hay không. Câu trả lời là có. Trong vụ dịch tại đảo Polynesia của Pháp từ 2013 tới 2014, có 12 trường hợp đầu nhỏ đã được ghi nhận. Các vụ dịch trước đều có quy mô nhỏ hơn rất nhiều so với vụ dịch ở Brazil, và thường xảy ra ở những nơi mà hệ thống kiểm soát y tế không phát triển, do đó đã bị bỏ sót.
Thông tin về Zika và mối liên hệ với chứng đầu nhỏ và các bệnh lý khác sẽ còn thay đổi trong thời gian tới, khi các nhà khoa học tìm ra những phát hiện mới.
BS Trần Thu Thủy (theo Vox)
