Nhận biết một số hành vi thách thức ở trẻ tự kỷ

1. Tự kỷ là gì?

Tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD), còn được gọi là rối loạn phổ tự kỷ, là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp, đặc trưng bởi những khiếm khuyết chính về giao tiếp xã hội và có các hành vi, sở thích thu hẹp, lặp đi lặp lại. Các dấu hiệu thường xuất hiện trong những năm đầu đời của trẻ. Mặc dù rối loạn phổ tự kỷ có những đặc điểm chung, tuy nhiên phạm vi, mức độ nặng, khởi phát và tiến triển các triệu chứng khác nhau ở mỗi cá nhân.

2. Hành vi thách thức là gì?

Hành vi thách thức còn được gọi là hành vi không mong muốn, hành vi không phù hợp hoặc hành vi có vấn đề.

Hành vi thách thức là tất cả mọi hành vi gây hại cho trẻ hoặc cho người khác hoặc gây ra sự phiền toái khó chịu hoặc sai lệch so với chuẩn mực xã hội. Các hành vi này ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, cản trở việc học tập và hòa nhập xã hội của trẻ.

Các hành vi thách thức ở trẻ tự kỷ nói riêng và trẻ em nói chung có thể xảy ra trong nhiều tình huống khi mong muốn, nhu cầu của trẻ không được đáp ứng. Tuy nhiên, do có những khó khăn về giao tiếp và nhận thức kết hợp với các rối loạn khác, trẻ tự kỷ thể hiện nhiều hành vi phức tạp hơn. Trẻ thường không làm những điều người lớn muốn hoặc làm những điều mà người lớn không muốn. Trẻ tự kỷ thiếu các kỹ năng xã hội nên thường có cư xử không đúng mực hoặc không phù hợp trong những tình huống cụ thể, trẻ không biết lúc nào nên làm hoặc không biết cách làm thế nào là đúng.

3. Một số hành vi thách thức thường gặp ở trẻ tự kỷ

* Hành vi xung động

Là hành vi thường gặp ở hầu hết tất cả trẻ em khi không được người lớn đáp ứng nhu cầu về đồ ăn, đồ chơi, hoạt động mà trẻ yêu thích, dừng lại những hoạt động mà trẻ không thích hoặc mong muốn sự quan tâm chú ý từ phía người lớn.

Trẻ em có hành vi xung động thường có các biểu hiện như là la hét, khóc lóc kéo dài; nằm lăn ra sàn, giậm chân, đập tay xuống sàn. Đôi khi trẻ phá đồ đạc xung quanh bằng cách ném, đập, quăng; một số trẻ khác có thể đánh, cắn, kéo áo hoặc giật tóc người khác. Đối với trẻ tự kỷ, các hành vi này có xu hướng kéo dài với mức độ trầm trọng hơn, ảnh hưởng nhiều đến người xung quanh, bản thân trẻ và quá trình can thiệp.

Hành vi tự làm đau bản thân bao gồm những hành vi như đập đầu vào đồ vật xung quanh, lấy tay đập vào mặt, vào người, tự cào cấu lên người. Đối với trẻ tự kỷ nguyên nhân có thể đến từ rối loạn cảm giác. Đây là hành vi có thể đem lại hiệu quả tức thì đối với trẻ, bởi vì người lớn cảm thấy rất lo lắng, căng thẳng, sợ hãi và có thể đáp ứng ngay mong muốn của trẻ. Đây là lý do vì sao hành vi tự làm đau ở trẻ thường rất khó thay đổi.

* Hành vi chống đối

Hành vi chống đối là những biểu hiện trẻ không hợp tác với yêu cầu, mệnh lệnh của người lớn bằng những cách như nằm gục xuống bàn, ngồi bệt xuống sàn, gồng tay, gồng người lại, quăng và ném đồ, bẻ bút, xé sách… để từ chối.

Có một số yếu tố có thể dẫn đến hành vi chống đối ở trẻ như trẻ không còn hứng thú với hoạt động, thời gian chơi quá lâu, trẻ nhìn thấy và chú ý với những đồ chơi khác, trẻ không thích cách tương tác hoặc hướng dẫn của người lớn. Một số trẻ khác có thể uể oải từ chối tham gia hoạt động do tình trạng sức khỏe không tốt vì thiếu ngủ, chế độ ăn hoặc giờ ăn chưa phù hợp hoặc trẻ đang ốm sốt, đau răng, táo bón. Các yếu tố này rất dễ kích hoạt các hành vi chống đối ở trẻ, do trẻ thiếu khả năng diễn đạt các trạng thái cảm xúc. Thông thường, người lớn rất dễ nhận diện được các hành vi này nhưng khó khăn trong tìm hiểu kỹ các yếu tố bối cảnh của hành vi, rất dễ dẫn đến sự bùng nổ hành vi xung động ở trẻ và sự căng thẳng của cả người lớn và trẻ. Do vậy người lớn cần quan tâm và tìm hiểu một cách cẩn trọng các hành vi chống đối của trẻ tự kỷ để lựa chọn những chiến lược điều chỉnh phù hợp.

* Hành vi tăng hoạt động

Ở trẻ nhỏ, hệ thần kinh chưa chuẩn bị đầy đủ để thực hiện các chức năng của mình. Hệ thần kinh thực vật được phát triển hơn, quá trình hưng phấn và ức chế chưa cân bằng, sự hưng phấn mạnh hơn ức chế, do đó trẻ hoạt động nhiều hơn, hoạt động động nhiều hơn hoạt động tĩnh. Xuất phát từ yếu tố sinh lý thần kinh và các khó khăn liên quan đến nhận thức, cũng như các vấn đề về cảm giác, một số trẻ tự kỷ có biểu hiện tăng hoạt động quá mức khiến cha mẹ, người chăm sóc và người can thiệp rất khó ứng phó với mức độ hoạt động thường xuyên của trẻ trong sinh hoạt hàng ngày và học tập.

Một số biểu hiện tăng hoạt động ở trẻ tự kỷ như:

• Chạy liên tục, chạy lao về phía trước không biết nguy hiểm
• Leo trèo lên đồ đạc trong nhà liên tục
• Hầu như không đi bộ
• Bồn chồn, khó ngồi yên trong các hoạt động tĩnh
• Đi ra khỏi chỗ liên tục
• Lục lọi đồ đạc trong nhà
• Chạy đi chạy lại liên tục từ đầu phòng đến cuối phòng
• Bị ngã, bị trầy xước, bầm tím thường xuyên do chạy nhảy quá nhanh hoặc không để ý

* Hành vi giảm chú ý

Hành vi giảm chú ý ở trẻ tự kỷ tác động nhiều đến hiệu quả của quá trình can thiệp, cản trở sự tiến bộ của trẻ, điều này khiến nhiều cha mẹ cảm thấy rất lo lắng. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhiều trẻ tự kỷ có vấn đề về chú ý ước tính khoảng 60% – 70%. Một số biểu hiện của hành vi giảm chú ý bao gồm :

• Ít chú ý khi được gọi tên trong nhiều môi trường khác nhau
• Khó chú ý vào nhiệm vụ và hoạt động trong khoảng thời gian phù hợp
• Chuyển hoạt động liên tục, bỏ dở nhiệm vụ
• Tập trung quá mức đến một đối tượng nào đó
• Dễ bị phân tán bởi các yếu tố xung quanh
• Khó xác định và chú ý đến những kích thích, yếu tố quan trọng
• Khó chuyển chú ý giữa các nhiệm vụ trong cùng một thời điểm
• Khó chú ý để làm theo hướng dẫn của người khác
• Khó quan sát hoặc chờ đợi đến lượt trong các hoạt động
• Khó chuyển hướng nhìn giữa người và vật
• Khó nhìn theo hướng tay chỉ của người khác
• Khó khởi xướng chú ý bằng cách chỉ hoặc đưa ra mối quan tâm của mình cho người khác biết

Hầu hết các bậc cha mẹ và người can thiệp đều cảm thấy khó khăn khi không biết phải giúp trẻ chú ý hơn bằng cách nào.

* Hành vi liên quan đến rối loạn xử lý cảm giác

Rối loạn xử lý cảm giác là một tình trạng sinh lý thần kinh mà hệ thống não bộ mất khả năng tiếp nhận, điều chỉnh, phân biệt, phối hợp hoặc sắp xếp các thông tin cảm giác một cách thích ứng dẫn đến các phản ứng bất thường của cơ thể trước các kích thích từ môi trường. Trẻ tự kỷ khó khăn về khả năng ngôn ngữ, do đó trẻ không thể nói lên những khó chịu của bản thân khi đối mặt với kích thích cảm giác không mong muốn. Trẻ chỉ có thể thể hiện những khó chịu đó bằng hành động khóc, la hét, vùng vẫy, chạy trốn, đôi khi còn tự làm đau bản thân khi có các kích thích cảm giác đó xuất hiện. Ví dụ: một số trẻ sợ một số âm thanh (tiếng máy sấy tóc, tiếng máy khoan, tiếng xe máy…), một số trẻ khác sợ cắt tóc, sợ chạm vào đồ dùng, đồ chơi, sợ ăn một số món ăn vì mùi và vị của chúng hoặc có những trẻ sợ di chuyển vì trẻ thấy khó chịu khi thay đổi vị trí cơ thể trong không gian.

Bên cạnh đó, có một số trẻ tự kỷ có xu hướng tìm kiếm các kích thích cảm giác hoặc khó phân biệt sự khác nhau giữa các kích thích cảm giác nên thường xuyên có biểu hiện bất thường, khác biệt như chạy vòng tròn liên tục mà không chóng mặt, vừa ngồi vừa lắc lư người, nhai, ngửi đồ vật, hoặc ăn tất cả mọi thứ mà không biết nguy hiểm.

Các hành vi thách thức liên quan đến rối loạn xử lý cảm giác là một thách thức rất lớn đối với cha mẹ, người chăm sóc và người can thiệp. Nếu hành vi này không được can thiệp kịp thời trẻ sẽ không có nhiều cơ hội tham gia các hoạt động hàng ngày, hoạt động can thiệp và hòa nhập xã hội

* Hành vi định hình, rập khuôn, máy móc và sở thích thu hẹp

Hành vi định hình, rập khuôn, máy móc và sở thích thu hẹp là một trong những đặc trưng cốt lõi của trẻ tự kỷ. Đây là những hành vi kéo dài dai dẳng, rất khó thay đổi khiến cha mẹ, người chăm sóc và người can thiệp rất căng thẳng, đôi khi là bất lực khi hàng ngày, hàng giờ trẻ chỉ thu mình trong thế giới cô lập của mình. Nếu không nhận biết và hiểu được các hành vi này của trẻ, cha mẹ và người chăm sóc sẽ rất khó tương tác và hỗ trợ trẻ; trẻ cũng sẽ khó cải thiện các kỹ năng, thích ứng với sự thay đổi của môi trường.

Một số hành vi định hình, rập khuôn, máy móc và sở thích thu hẹp thường gặp ở trẻ tự kỷ như:

• Một số hành vi tay định hình: Vẫy tay, vặn xoắn tay…giúp trẻ cảm thấy thư giãn, thoải mái nhưng nếu hành vi này kéo dài sẽ cản trở trẻ trẻ tương tác với đồ vật, mất dần các kỹ năng cũ và khó học thêm được các kỹ năng mới.
• Làm mọi việc theo một trật tự nhất định như xếp mọi thứ thành hàng, các hoạt động theo đúng một giờ nhất định, đi – về đúng một lộ trình nhất định,… Đây vừa là điểm mạnh vừa là điểm yếu của trẻ. Nếu cha mẹ, người can thiệp biết cách phát huy sẽ giúp trẻ dễ dàng ghi nhớ các công việc. Nhưng nếu cha mẹ và người can thiệp không khéo léo điều chỉnh cách tiếp cận sẽ đối diện với hành vi phản kháng, chống đối rất gay gắt của trẻ.
• Quá cuốn hút vào một vài đồ chơi, cách chơi, chủ đề nhất định như chủ đề số, khủng long, chơi quay tròn mọi đồ vật, ngắm bánh xe quay tròn,… khiến người lớn rất khó hướng dẫn cho trẻ học hỏi thêm các kỹ năng mới. Hơn nữa, với sở thích thu hẹp này, trẻ sẽ bị hạn chế cơ hội trải nghiệm, tiếp cận đa dạng các loại đồ chơi khác, cách chơi khác phong phú hơn, ảnh hưởng đến quá trình phát triển của trẻ. Do đó cha mẹ, người chăm sóc và người can thiệp cần có các chiến lược phù hợp để giúp trẻ thay đổi được những thói quen cứng nhắc.

Hành vi thách thức ở trẻ tự kỷ không chỉ ảnh hưởng đến bản thân trẻ còn ảnh hưởng nhiều đến các thành viên gia đình, những người xung quanh. Nhận biết được các hành vi thách thức, những yếu tố liên quan có vai trò quan trọng giúp cho cha mẹ, người chăm sóc và người can thiệp lựa chọn được những biện pháp, chiến lược phù hợp nhằm hạn chế xảy ra những hành vi thách thức hoặc giảm mức độ, tần suất, thời gian xảy ra những hành vi không mong muốn đó khi tương tác với trẻ trong nhiều môi trường khác nhau.

ThS.BSCKII Thành Ngọc Minh; TS.BS Nguyễn Mai Hương; ThSTL Nguyễn Thị Hồng Thúy;
ThS.ĐD Nguyễn Thị Thanh Nhàn; ThS.GDĐB Mai Thị Xuân Thu; ĐD Trần Thị Thanh Tâm
Khoa Tâm thần – Bệnh viện Nhi Trung ương

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. American Psychiatric Association (2013), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition.
2. Quỹ bảo trợ trẻ em Việt Nam, Hỗ trợ phục hồi chức năng cho trẻ em tự kỷ tại Việt Nam (Tài liệu dành cho cán bộ và kỹ thuật viên can thiệp), NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2020.
3. Trần Thị Việt Hà (dịch), Đứa trẻ khác biệt, Nhận diện và đối phó với những khác biệt xử lý cảm giác, NXB Thế Giới, 2023.